Vitamin D və ya Vitamin D Hormonu Nədir?
Vitamin D, orqanizmin sümüklərin sağlamlığını qoruması, kalsium-fosfor mübadiləsini tənzimləməsi və immun sisteminin normal fəaliyyətini təmin etməsi üçün vacib olan yağda həll olunan bir vitamindir. Bu vitamin bəzən “Vitamin D hormonu” adlandırılır, çünki o, orqanizmdə aktiv formada (kalsitriol) çevrildikdən sonra hormon kimi fəaliyyət göstərir və müxtəlif metabolik proseslərdə iştirak edir.
Vitamin D-nin Forması və Fəaliyyət Mexanizmi
Vitamin D iki əsas bioloji formasına malikdir:
- D2 (Erqokalsiferol) – Bitki mənşəli qidalarda və bəzi əlavələrdə olur.
- D3 (Xolekalsiferol) – Günəş işığının təsiri ilə dəridə sintez olunur və heyvan mənşəli qidalarda rast gəlinir.
Orqanizmə qəbul edildikdən sonra həm D2, həm də D3 formaları qaraciyərdə hidroksilləşmə prosesi nəticəsində 25-hidroksivitamin D (25(OH)D) formasına çevrilir. Bu, qan analizlərində vitamin D səviyyəsini yoxlamaq üçün əsas biomarker kimi istifadə edilir. Daha sonra böyrəklərdə ikinci hidroksilləşmə prosesi baş verir və nəticədə 1,25-dihidroksivitamin D (kalsitriol) adlı aktiv forma yaranır. Məhz kalsitriol orqanizmdə hormon kimi fəaliyyət göstərərək müxtəlif fizioloji funksiyaları tənzimləyir.
Vitamin D-nin Orqanizmdə Rolu
Vitamin D müxtəlif toxuma və orqanlarda mühüm funksiyaları yerinə yetirir:
Kalsium və Fosfor Metabolizmasının Tənzimlənməsi
- Vitamin D bağırsaqlarda kalsiumun sorulmasını artıraraq sümüklərin möhkəmlənməsinə kömək edir.
- Kalsitriol, paratiroid hormonu (PTH) ilə birlikdə işləyərək qanda kalsium səviyyəsini sabit saxlayır.
Sümük və Dəri Sağlamlığı
- Vitamin D çatışmazlığı nəticəsində uşaqlarda raxit, böyüklərdə isə osteomalasiya və osteoporoz inkişaf edə bilər.
- D vitamini dərinin sağlamlığına da müsbət təsir göstərir və bəzi dəri xəstəliklərinin qarşısını alır.
İmmun Sisteminin Gücləndirilməsi
- Vitamin D immun hüceyrələrin (makrofaqlar və T-limfositlər) fəaliyyətini tənzimləyir.
- Çatışmazlıq olduqda infeksiyalara, xüsusilə tənəffüs yolları infeksiyalarına qarşı həssaslıq artır.
Endokrin və Hormonal Tənzimləmə
- Vitamin D hormon kimi çıxış edərək insulin sekresiyasını və şəkər metabolizmasını tənzimləyir.
- Bəzi tədqiqatlar vitamin D-nin tip 2 diabet və polikistik yumurtalıq sindromu (PCOS) kimi hormonal pozğunluqlarda rol oynaya biləcəyini göstərir.
Ürək-Damar Sisteminə Təsiri
- Vitamin D-nin arterial təzyiqi tənzimlədiyi və ürək-damar xəstəliklərinin riskini azaltdığı müəyyən edilmişdir.
- Onun antiinflamator təsiri damar sağlamlığı üçün əhəmiyyətlidir.
Beyin və Sinir Sisteminə Təsiri
- Vitamin D reseptorları beynin müxtəlif hissələrində mövcuddur və onun sinir sisteminin fəaliyyətinə təsir etdiyi düşünülür.
- Çatışmazlıq bəzi nevroloji xəstəliklər, o cümlədən depressiya, Alzheimer və Parkinson xəstəlikləri ilə əlaqələndirilir.
Vitamin D Çatışmazlığı və Artıq Dozası
Vitamin D çatışmazlığı sümük əriməsi, immun zəiflik, əzələ zəifliyi, depressiya və xroniki yorğunluq kimi problemlərə səbəb ola bilər. Xüsusilə günəş işığına məhdud çıxışı olan insanlar, yaşlılar, piylənməsi olan şəxslər və bəzi xroniki xəstəliklərdən əziyyət çəkənlər daha çox risk altındadır.
Vitamin D hipervitaminozu isə uzun müddət həddindən artıq dozalarda qəbul edildikdə baş verə bilər. Bu zaman qanda kalsium səviyyəsi həddindən artıq yüksəlir (hiperkalsemiya), böyrək daşı və damar sərtliyi kimi problemlərə səbəb ola bilər. Buna görə də, vitamin D əlavələrinin qəbulu həkim nəzarəti altında aparılmalıdır.
Vitamin D Necə Əldə Edilir?
Vitamin D əsasən üç mənbədən əldə edilir:
- Günəş işığı – Dərinin ultrabənövşəyi B (UVB) şüaları ilə təması nəticəsində sintez olunur.
- Qida mənbələri – Yağlı balıqlar (somon, skumbriya), yumurta sarısı, balıq qaraciyəri yağı və vitamin D ilə zənginləşdirilmiş qidalar.
- Vitamin D əlavələri – Günəş işığı və qidalar kifayət etmədikdə, həkim tövsiyəsi ilə D vitamini tabletləri və damcıları qəbul edilə bilər.
Nəticə
Vitamin D, həm vitamin, həm də hormon kimi fəaliyyət göstərərək sümük sağlamlığını qoruyur, immun sistemini gücləndirir və metabolik proseslərdə iştirak edir. Orqanizmdə onun aktiv formaya çevrilməsi və hormon kimi fəaliyyət göstərməsi bu vitamini digər mikroelementlərdən fərqləndirir. Çatışmazlığı ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola biləcəyi üçün onun səviyyəsi mütəmadi olaraq yoxlanmalı və düzgün dozalarda qəbul edilməlidir.